शिवाजी विद्यापीठातील शिक्षण संधी-१: भूगोल अधिविभाग भूगोलातील आधुनिक शिक्षण प्रदाता विभाग

(शिवाजी विद्यापीठाच्या विविध अधिविभागांची प्रवेश प्रक्रिया प्रगतीपथावर आहे. त्या अनुषंगाने या अधिविभागांची माहिती विद्यार्थ्यांच्या सोयीसाठी थोडक्यात क्रमशः देत आहोत. तपशीलवार माहितीसाठी विद्यार्थी-पालकांनी संबंधित अधिविभागाशी संपर्क साधावा.- जनसंपर्क अधिकारी)

  

शिवाजी विद्यापीठाच्या भूगोल अधिविभागातील स्मार्ट क्लासरुम.

शिवाजी विद्यापीठाच्या भूगोल अधिविभागातील अद्यावत मिटींग कक्ष.

शिवाजी विद्यापीठाच्या भूगोल अधिविभागातील जिओइन्फॉर्मेटिक्स विषयाची अद्यावत संगणक प्रयोगशाळा.

  शिवाजी विद्यापीठाच्या भूगोल अधिविभागाची स्थापना १९६८ साली झाली. विद्यापीठाचे प्रथम कुलगुरू डॉ. आप्पासाहेब पवार यांच्या आदेशानुसार विभाग स्थापन करण्यात आला. यामध्ये एक रिडर, दोन व्याख्याते आणि दोन निदर्शक यांचा समावेश होता. हा विभाग विज्ञान आणि तंत्रज्ञान विद्याशाखेअंतर्गत कार्यरत आहे. या विभागामध्ये सामाजिक विज्ञान आणि विज्ञान या दोन्ही विद्याशाखांतून आलेल्या विद्यार्थ्यांना भूगोल विषयातील पदव्युत्तर पदवी मिळविता येते. सध्या विभागामध्ये नियमित शैक्षणिक अभ्यासक्रमातील एम.ए.\एम.एस्सी. (१९६८ पासून), एम.फिल. (१९७२ पासून) आणि पी.एच.डी. (१९७२ पासून), पदवी प्राप्त करता येते.  तसेच विद्यार्थ्यांना औद्योगिक प्रशिक्षण देण्यासाठी विभागाने पी.जी. डिप्लोमा इन  ट्रॅव्हल अँड टुरिझम २००६ पासून) आणि पी. जी. डिप्लोमा इन जिओ-इन्फॉरमॅटिक्स (२००८ पासून) असे सेल्फ-फायनान्स अभ्यासक्रम  सुरु केले आहेत. शासनाकडून विभागास अनेक अनुदाने प्राप्त झाली आहेत. यामध्ये विभागाला डी.एस.टी. -पर्स (२०११ नंतर), डी.एस.टी.-फिस्ट (२०१२ नंतर) आणि सरकारच्या यूजीसी-एस.ए.पी. (२०१२ नंतर) कार्यक्रमांतर्गत संशोधन आणि पायाभूत सुविधा विकासासाठी अनुदान देखील प्राप्त झाले आहे. विभागाच्या संशोधनासाठी सध्याच्या लक्ष केंद्रित केलेल्या क्षेत्रांमध्ये भूरूपशास्त्र, सागरशास्त्र, कृषी भूगोल, मानव संसाधन विकास, आपत्ती व्यवस्थापन, सुदूर संवेदन आणि भौगोलिक माहिती प्रणाली तंत्रज्ञान यांचा समावेश आहे.

          भारतातील काही प्रमुख भूगोल विभागांमध्ये हा विभाग गणला जातो, जिथे भौगोलिक विषयातील समग्र शैक्षणिक अभ्यासक्रम आहे. दक्षिण-पश्चिम महाराष्ट्र आणि विशेषतः कोल्हापूर, सांगली आणि सातारा जिल्ह्यांतील विद्यार्थ्यांना या मध्ये शिक्षणाची संधी मिळते. नोंदणीकृत विद्यार्थ्यांची कौशल्ये आणि रोजगाराची क्षमता वाढविण्यासाठी विभागामध्ये विशिष्ट शॉर्ट टर्म डिप्लोमा कोर्सेस आणि मूल्यवर्धित अभ्यासक्रमदेखील उपलब्ध आहेत. विभागाचे बरेच विद्यार्थी अन्य राज्यांतूनही येतात. आवश्यक सामाजिक प्रसार कार्यक्रम आणि अतिरिक्त-पाठ्यक्रम कार्यक्रम देखील वेळोवेळी आयोजित केले जातात. विभागातील प्राध्यापक त्यांच्या कार्यक्षेत्रात जाणकार आणि अनुभवी आहेत आणि त्यांनी आंतरराष्ट्रीय क्षेत्रात त्यांचे संशोधन परिणाम दाखविले आहेत. विद्यार्थ्यांना आणि संशोधकांना प्रभावी शिक्षणाचे वातावरण प्रदान करण्यासाठी विभाग स्मार्ट क्लासरूम, ओव्हरहेड एल.सी.डी प्रोजेक्शन सिस्टम, डिजिटल बोर्ड, संगणक प्रयोगशाळा, वाय-फाय, अत्याधुनिक व अद्ययावत मॅपिंग सॉफ्टवेअरसह अत्याधुनिक जी.आय.एस प्रयोगशाळा, अत्याधुनिक उपकरणे, स्वतंत्र विभागीय वाचनालय व बैठक इत्यादींनी सज्ज आहे. भूगोल आणि त्यासंबंधित शाखांच्या क्षेत्रात नैतिक आणि शैक्षणिक अखंडतेसह उच्चविद्या विभूषित होण्यासाठी, त्यांची कारकीर्द पुढे नेण्यासाठी अभ्यासकांना हा विभाग प्रोत्साहित करत असतो.

विभागाची मूलभूत मूल्ये:

Ø  अभ्यासक्रम आणि कार्यक्रमांसाठी निर्धारित उद्दीष्टे साध्य करण्यासाठी प्रामाणिकपणा आणि शैक्षणिक अखंडता;

Ø  प्राध्यापक सदस्य, कर्मचारी, तज्ज्ञ आणि विद्यार्थी यांच्यात परस्पर आदर आणि जबाबदारीची भावना;

Ø  सर्व संबंधित घटकांची आणि समाजाच्या गरजा भागवण्याची जबाबदारी;

Ø  संशोधन, सहयोगी कामे आणि दर्जेदार प्रकाशने करण्यामध्ये उच्च नैतिक मानकांचे अनुसरण करणे;

Ø  विद्यार्थ्यांची सर्जनशीलता आणि संशोधनात नवकल्पना आणि नेतृत्व गुण आणि व्यावसायिक कौशल्यांचा विकासाला प्रोत्साहित करणे;

Ø  आजीवन शिक्षण आणि शिकवण्याबद्दल उत्कट आणि सकारात्मक दृष्टीकोन;

Ø  चांगुलपणा, विश्वासार्हता आणि विद्यार्थ्यांची काळजी घेणे;

Ø  तरुणांच्या कलागुणांचे परिपोषण करणे आणि एक चांगला माणूस म्हणून विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासासाठी सर्व शक्य सहकार्य प्रदान करणे.

भविष्यातील संधी आणि दिशा:

Ø  विभागाच्या संशोधन पायाभूत सुविधांचे उन्नयन;

Ø  विशेष भू-रसायन प्रयोगशाळा आणि समर्पित सेमिनार हॉल स्थापना 

Ø  संशोधन आणि सल्लागार सेवांसाठी रिमोट सेन्सिंग आणि जी.आय.एस. चे एक प्रादेशिक केंद्र;

Ø  सर्वेक्षण व जी.आय.एस चा अभ्यासक्रम;

Ø  अभ्यासक्रम नियमितपणे सुधारित करणे आणि विभागीय ग्रंथालय आणि प्रयोगशाळा;

Ø  दर्जेदार प्रकाशनांसाठी अधिक प्रयत्न;

Ø  शैक्षणिक सहकार्य मजबूत करण्यासाठी प्रादेशिक आणि राष्ट्रीय समविचारी संस्थाशी सामंजस्य करार;

Ø  विद्यार्थ्यांना औधोगिक प्रशिक्षण देण्यासाठी सामंजस्य करार;

Ø  प्रदेशाच्या गरजेनुसार सल्ला आणि सेवा प्रदान करणे.

अभ्यासक्रमाची उद्दीष्टे:

अनु. क्र.	अभ्यासक्रम	विद्यार्थी संख्या	कालावधी
१.	एम.ए. / एम.एस्सी.	५०	२ वर्षे
२.	एम. फिल.	३-५	१.५+वर्षे
३.	पीएच.डी.	८-१०	३+ वर्षे
४.	पी.जी. डिप्लोमा इन  ट्रॅव्हल अँड टुरिझम	४०	१ वर्ष
५.	पी. जी. डिप्लोमा इन जिओ-इन्फॉरमॅटिक्स	३०	१ वर्ष

Ø विद्यार्थ्यांमध्ये भूगोल विद्याशाखेमध्ये विशेष ज्ञान वापरण्याची क्षमता वाढविणे.

Ø समाजात नोकरीची आवश्यकता पूर्ण करण्यासाठी रोजगारक्षम कौशल्ये आणि क्षमता विकसित करणे.

Ø विद्यार्थ्यांना उद्यमशील वातावरणात सेवा देण्यासाठी त्यांच्यात क्षमता विकसित करण्यासाठी प्रेरित करणे.

Ø भूगोल शास्त्रामध्ये संशोधन कार्य करण्यासाठी विद्यार्थ्यांमध्ये रस निर्माण करणे.

 

अभ्यासक्रमाचे फायदे:

Ø विद्यार्थ्यांना भूगोल विषयातील सर्वसमावेशक ज्ञान असेल.

Ø त्यांच्याकडे व्यापक विश्लेषण करण्याची क्षमता निर्माण होईल. स्थानिक समस्यांचे स्पष्टीकरण देण्याची आणि भौगोलिक विषयाचे सैद्धांतिक, कार्यपद्धती आणि साधनविषयक ज्ञानाचा उपयोग करून योग्य तोडगा सुचवता येयील.

Ø स्पर्धात्मक जगात स्पर्धा घेण्यासाठी समाजाच्या सध्याच्या गरजेनुसार रोजगारनिर्मितीची चांगली कौशल्ये.

Ø भौगोलिक ज्ञानाद्वारे त्यांना नैसर्गिक स्त्रोतांचा योग्य उपयोग करण्याविषयी चांगली माहिती असेल.

Ø प्रादेशिक आणि राष्ट्रीय पर्यावरणीय समस्या, अलीकडील ट्रेंड आणि भूगोल शास्त्राच्या तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीबद्दल माहिती.

Ø भूगोल आणि आजूबाजूच्या वातावरणाशी संबंधित गंभीर आणि उदयोन्मुख समस्यांचे निराकरण करण्यासाठी संशोधनात रस वाढेल.

 

संशोधन सुविधा आणि पायाभूत सुविधा:

विभागामध्ये संशोधनासाठी खालील पायाभूत आणि अत्याधुनिक सुविधा उपलब्ध आहेत-

सर्वेक्षण उपकरणे: ड्रोन, डी.जी.पी.एस, जी.पी.एस, थिओडोलाईट, टोटल स्टेशन, स्वयंचलित हवामान  स्थानक (ए.डब्ल्यू.एस.).

नकाशे आणि प्रतिमा: उपग्रह प्रतिमा, एरियल फोटोग्राफ्स, टोपोशीट्स, हवामान नकाशे, संदर्भ नकाशे इ.

जिओइनफॉरमॅटिक्स लॅबोरेटरी: वर्कस्टेशन, जी.आय.एस. सॉफ्टवेअर (आर्क जी.आय.एस. पॅकेज, एरडास इमेजिन, एल.पी.एस इ.), स्टेरिओस्कोप.

संगणक प्रयोगशाळा: वर्क स्टेशन, डेस्कटॉप-पी.सी., स्कॅनर-कॉपीयर-प्रिंटर, यूपीएस बॅक-अप, झिरो क्लायंट-पी.सी. सेट्ससह प्रगत नेटवर्किंग, विद्यार्थ्यांसाठी डेटा आणि भौतिक स्टोरेज सुविधा.

डिजिटल बोर्ड आणि ऑडिओ व्हिज्युअल प्रेझेंटेशन सुविधांसह एक स्मार्ट क्लासरूम (वातानुकूलित).

आय.सी.टी सुविधा असलेल्या दोन मोठ्या वर्गखोल्या.

विभागीय लायब्ररी (500+ पुस्तके आणि प्रबंधासह) स्वतंत्र बैठक व्यवस्था.

मीटिंग रूम कम प्रेझेंटेशन हॉल

सर्व वर्गखोल्या, लायब्ररी, लॅब, ऑफिस आणि फॅकल्टी केबिनमध्ये हाय स्पीड इंटरनेट.

विद्यार्थी, शिक्षक, कर्मचारी आणि अभ्यागतांसाठी Wi-Fi सुविधा.

संस्थागत सहयोग, सामंजस्य करार आणि संशोधन आणि प्रशिक्षण यासाठी केलेले करार:

ü  परड्यू युनिव्हर्सिटी, यू.एस.ए. (ट्रेनिंगसाठी करार)

ü  सी.एस.आय.आर-नॅशनल इंस्टिट्यूट ऑफ ओशनोग्राफी (एन.आय.ओ), डोना पॉला, गोवा (संस्थात्मक पातळीवरील संशोधन जोड व सामंजस्य करार)

ü  ध्रुवीय आणि महासागर संशोधन केंद्र (एन.सी.पी.ओ.आर), वास्को-दा-गामा, गोवा (रिसर्च लिंकेज)

ü  आंतरराष्ट्रीय लोकसंख्या विज्ञान संस्था (आय.आय.पी.एस.), मुंबई (रिसर्च लिंकेज)

ü  इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ रिमोट सेन्सिंग (आय.आय.आर.एस.), देहरादून, उत्तराखंड (प्रशिक्षणासाठी करार)

ü  इंडियन इंस्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी (आय.आय.टी.), मुंबई (रिसर्च लिंकेज)

ü  बनारस हिंदू विद्यापीठ (बी.एच.यू.), वाराणसी, उत्तर प्रदेश (रिसर्च लिंकेज)

ü  सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठ, पुणे (प्रशिक्षणातील सहकार्य)

ü  रामेती, शासन महाराष्ट्र प्रशिक्षण (सहकार्याचे प्रशिक्षण)

 

विभागातर्फे आयोजित प्रशिक्षण/ कार्यशाळा/ चर्चासत्र/ परिषद/ अल्पकालीन अभ्यासक्रमांची यादीः

अनु. क्र.	शीर्षक	दिनांक
१.	रिमोट सेन्सिंग आणि जी.आय.एस. तंत्रज्ञाना चा वापर करून प्रगत सर्वेक्षण यावरील सहा दिवशीय अल्पकालीन कोर्स	१८ ते २३ नोव्हेंबर २०१९
२.	भूगोल विषयातील एम.ए. / एम.एस्सी च्या सुधारित अभ्यासक्रमासंदर्भात एक दिवशीय कार्यशाळा	३० ऑगस्ट २०१९
३.	भौगोलिक-पर्यावरणविषयक मुद्दे व शाश्वत विकास या विषयावरील राष्ट्रीय परिषद	२० ते २१ सप्टेंबर, २०१९
४.	एम. फिल. / पीएच.डी. / पी.डी.एफ. रिसर्च स्कॉलर्स इन सोशल सायन्सेस यांच्यासाठी  दहा दिवशीय संशोधन पद्धती कोर्स	१९ ते २८ डिसेंबर २०१८
५.	“क्यू – जी.आय.एस सॉफ्टवेअरचा परिचय” या विषयावर सहा दिवशीय मूल्यवर्धित कोर्स	१६ ते २१ जुलै २०१८
६.	भूगोल विषयातील एम.ए. / एम.एस्सी च्या सुधारित अभ्यासक्रमासंदर्भात एक दिवशीय कार्यशाळा	२६ सप्टेंबर, २०१८
७.	कृषी अधिकार्यांसाठी जी.आय.एस., जी.पी.एस. आणि रिमोट सेन्सिंग प्रशिक्षण कार्यशाळा	८  ते १० ऑक्टोबर २०१८
८.	आपत्ती व्यवस्थापनावरील आंतरराष्ट्रीय कार्यशाळा	४ ऑगस्ट, २०१८
९.	भारतातील भौगोलिक संशोधनाच्या प्रगतीवरील राष्ट्रीय परिषद	३० आणि ३१  जानेवारी, २०१७
१०.	कृषी अधिकार्यांसाठी जी.आय.एस., जी.पी.एस. आणि रिमोट सेन्सिंग प्रशिक्षण कार्यशाळा	२ ते ४ ऑगस्ट आणि ११ ऑगस्ट २०१६
११.	जी.आय.एस. फॉर वॉटर रिसोर्स मॅनेजमेंट आंतरराष्ट्रीय कार्यशाळा	६ ते ११ जून, २०१६ पर्यंत
१२.	संसाधन नियोजन व विकास या विषयावर राष्ट्रीय चर्चासत्र	२० आणि २१ फेब्रुवारी २०१५
१३.	कृषी अधिकार्यांसाठी जी.आय.एस., जी.पी.एस. आणि रिमोट सेन्सिंग प्रशिक्षण कार्यशाळा	८ ते १० डिसेंबर, २०१४
१४.	जियोइनफॉर्मेटिक्स मधील अ‍ॅडव्हान्स टूल्स आणि तंत्रांवरची राष्ट्रीय कार्यशाळा	५ ते ७ मार्च, २०१४

 (क्रमश:)